کیفیت قرائت پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام

طبق یک اصل کلی همه انبیا خوش صدا بودند. امام صادق (ع) می فرماید: «ما بعث الله نبیّاَ الا حسن الصوت».[1] پیامبر اسلام نیز دارای صدای خوش و گوش نوازی بوده است. اما کتاب آسمانی خود را با چه صدا و لحنی می خوانده است در تاریخ مهمل گذاشته شده است. از این رو برای کشف کیفیت قرائت پیامبر اکرم (ص) به طور خاص و مسلمانان در صدر اسلام به طور عام دو مرحله را بررسی می کنیم. در اینجا ذکر این نکته لازم است، با توجه به این که قریب به اتفاق اکثر مسلمانان صدر اسلام در قرائت قرآن کریم پیامبر گرامی را اسوه خود می دانند و از ایشان تقلید می کردند می توان گفت با بررسی کیفیت قرائت پیامبر (ص)، کفیت تلاوت مسلمانان صدر اسلام و جایگاه قرائت نیز در بین آنها روشن می شود. لذا ما در اینجا کیفیت قرائت پیامبر را به طور تفصیلی بررسی می کنیم و قرائت و تلاوت مسلمانان صدر اسلام را در ضمن آن بیان می کنیم.

آشنایی با کیفیت قرائت پیامبر(ص) از طریق آیات قرآن:

اگر بخواهیم مراحل دریافت قرآن از ملکوت اعلی توسط پیامبر و ابلاغ آن به مردم را از خلال آیات قرآن به دست آوریم، شش مرحله را می توانیم نام ببریم:

1. وجود قرآن کریم در ام الکتاب و عالم غیب، نزد پروردگار.

2. انتقال قرآن از عالم ربوی و غیب محض توسط جبرئیل، امین وحی

3. فرود قرآن بر قلب پیامبر (ص) که دومین دریافت به حساب می آید.

4. جریان قرآن از قلب به زبان پیامبر

5. رساندن پیام الهی از طریق زبان پیامبر به گوش مردم که با عناوین تلاوت، قرائت، تبلیغ، انذار و ... تعبیر شده است

علامه طباطبائی و آیت الله جوادی آملی معتقدند که  از برخی آیات قرآن استفاده می شود که پایان مرحله وحی، گوش مردم است.[2] در این مرحله «آهنگ قرائت قرآن» ظهور خارجی پیدا کرده است.

6. رساندن پیام الهی، از گوش مردم به قلب آنان، برای درک مفاهیم قرآن وتبعیت از دستورات آن:

در مرحله ششم «آهنگ قرائت قرآن» تأثیر بسزایی در اقبال شنوندگان و تأثیر پذیرفتن آنان دارد. گرچه قرآن یادی از قرائت آهنگین پیامبر یاد نکرده، اما از آیه شریفه سوره مزمل: *( و رتل القرآن ترتیلا)* و نیز *(لتقرأه علی الناس علی مکث...)* و به کمک روایات و شواهد عرفی دال بر تأثیر قرائت آهنگین نسبت به خواندن معمولی می توان استنتاج کرد که پیامبر اکرم (ص) اجمالاً قرآن را با نوعی نغمه خاص تلاوت می کردند، تا بهترین نوع ابلاغ و مؤثرترین روش نفوذ در دلها را به کار گرفته باشند.[3]

شواهد تاریخی تأثیر قرائت آهنگین پیامبر:

گزارشاتی هر چند ناقص، از عکس العمل شنوندگان قرائت پیامبر اکرم (ص) در تاریخ نقل شده است که ضمیمه احادیث بیانگر زیبایی قرائت پیامبر، نتیجه می دهد که: آن حضرت به صورت آهنگین قرآن را می خوانده است. شواهد تاریخی جذب مستمعین قرآن، با وجود کفر و کینه دشمنان، عبارتند از:

1. روزی پیامبر اکرم(ص) سوره غافر را در مسجد الحرام قرائت می کرد، ولید بن مغیره –سخن شناس و ادیب عرب- نزدیک او قرار گرفت و به قرائتش گوش فرا داد. پیامبر که دید او می شنود، آیات را تکرار کرد. ولید تحت تأثیر قرائت آن حضرت واقع شد، به نزد قبیله خود آمد و به آنها گفت: به خدا سوگند از محمد(ص) هم اکنون گفتاری شنیدم که نه به گفتار آدمی می ماند و نه به گفتار جن و پری، و برای سخنش شیرینی و بر آن درخشندگی ویژه بود. ابتدایش پر بهره و پایانش گوارا بود و این گفتار به پیش می تازد و باز پس نمی ماند.[4]

2. روزی پیامبر اکرم (ص) مفروق بن عمرو را به اسلام دعوت کرد. او از رسول خدا پرسید: ای برادر قریشی، مردم را به چه دعوت می کنی؟ رسول خدا آیات 150 تا 152 سوره انعام را بر او تلاوت کردند. او گفت: زیباتر از آن سخنی نشنیده ام رسول خدا بار دیگر این آیه را خواندند: *(نحل/90)* آنگاه مفروق گفت: ای برادر قریشی تو مردم را به مکارم اخلاق و محاسن اعمال –اخلاق و نیکو کاری- دعوت می کنی.[5]

در مواردی که بیان شد، جذب شنوندگان می تواند از دو جهت باشد که البته قابل جمع هستند:

یکی از جهت محتوای سخن پیام، و دیگری به جهت نحوه ادای آن حضرت. (موزون بودن اداء کلمات در تلاوت قرآن، رسا و مهجور بودن صدا، رعایت آداب نظیر سجده، تلاوت، حزن و...، تکرار آیات در برخی مجالس به اقتضاء حال مخاطب یا اهمیت آیه و مواردی از این قبیل.)

آشنایی با قرائت پیامبر(ص) از طریق روایات

به دو طریق می توان از روایات وارده، کیفیت قرائت پیامبر اکرم(ص) را بررسی نمود:

اول: روایات ضمیمه و واسطه و کلی از قبیل آنکه: «هرچه را پیامبر دستور می داده خود عمل می کرده است». قرائت سنت نبوی است که سینه به سینه به ما رسیده است.

دوم: روایاتی که مستقیما قرائت پیامب را توصیف نموده است.

در این جا راه دوم مورد نظر است که به وسیله این روایات، آهنگ قرائت پیامبر را اجمالا می توان بدست آورد. این روایات چند دسته اند و هر یک دارای مضامینی، از جمله:

1. پیامبر با صدای بلند قرآن می خواندند:

ام هانی بنت ابو طالب می گوید: من در حالی که دراتاق خود نشسته بودم صدای قرائت پیامبر را می شنیدم.[6] گزارش های تاریخی حکایت از قرائت قرآن آن حضرت با صدای بلند است، مانند استماع مشرکان مکه از کوچه های مختلف، به قرائت پیامبر.[7]

2. پیامبر به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می خواندند:

ام سلمه می گوید: پیامبر اکرم (ص) به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می خواند به گونه ای که می توانستی حروف آیات را بشماری.[8]

3. پیامبر در قرائت قرآن صدایش را می کشیدند و (مد می دادند)

از امیر مؤمنان علی (ع) نقل شده که پیامبر، قرآن را با صدای خوش و کشیده و بدون ترجیع می خواند.[9]

انس بن مالک می گوید: پیامبر صدایش را در قرائت قرآن می کشید، مثلا در آیه « بسم الله الحمن الرحیم»، «الله» و « الرحمن» و «الرحیم» را می کشید.[10]

4. پیامبر با ترتیل قرآن می خواندند (که لازمه آن رعایت قواعد تجوید و وقف و ابتداست) خداوند مشخصا و با تاکید از پیامبر خواسته است که قرآن را به صورت ترتیل بخواند.[11]

ترتیل را نیز حفظ الوقوف و اداء الحروف یا تجوید الحروف و معرفه الوقوف معنا کرده اند.[12]

5. پیامبر با صدای زیبا قرآن را تلاوت می فرمودند:

امیر المؤمنین علی (ع) می فرمایند: پیامبر در قرائت قرآن خوش صدا بود. و نیز امام باقر (ع) می فرمایند: پیامبر زیباترین صدا را در تلاوت قرآن داشت.[13]

جبیر بن مطعم می گوید: هنگام مغرب پیامبر را دیدم که سوره طور را تلاوت می کرد، هیچ کس را به زیبایی صدا یا به زیبایی قرائت او ندیده بودم و آنگاه که به آیه: *(طور/35)* رسید نزدیک بود قلبم بایستد.(از شدت هیجان و اثر پذیری).[14]

براء بن عاذب می گوید: پیامبر را دیدم که در نماز عشاء یا شب هنگام سوره «و التین و الزیتون» را تلاوت می کرد

تأثیر قرائت پیامبر بر شنوندگان

پیامبر گرامی اسلام به گونه ای قرآ ن را تلاوت می کردند که بر شنوندگان تاثیرگذار بوده است. این تأثیر می تواند تأثیر احساسی و عاطفی نیز باشد. در این قسمت شواهدی از تأثیر احساسی قرآن بر شنوندگان، که یکی از عوامل مهم آن آوای قرائت است، ذکر می شود.

1.  هر زمانی آیاتی را که بر پیامبر اسلام نازل بشوند، چشم های آن ها را می بینی که از شوق اشک می ریزد به خاطر حقیقتی که دریافته اند. (مائده/آیه 83)

2. و کافران گفتند: « گوش به این قرآن فرا ندهید؛ و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید، شاید پیروز شوید. (فصلت/26)

3. آیا وقت آن نرسیده است که دل های مومنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل کرده است خاشع گردد؟ و مانند کسانی نباشند که در گذشته به آنها کتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آنها گذشت و قلب هایشان قساوت پیدا کرد؛ و بسیاری از آنها گناه کارند. (حدید/16)

یکی از مصادیق ایجاد خشوع و خشیت الهی، قرائت زیبا و محزون و معنا دار است. گرچه ممکن است خود خواندن و مطالعه آیات و نصوص مفاهیم آن ها نیز موجب تحریک احساسات و آثار برونی آن گردد اما تاثیر قرائت ظاهری بر عامه مردم بیشتر است.